Με την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης, η άνοια αποτελεί το μεγαλύτερο κοινωνικό-οικονομικό πρόβλημα των ηλικιωμένων ατόμων στις ανεπτυγμένες κοινωνίες. Η νόσος Alzheimer (Αλτσχάιμερ) είναι η πιο συχνή μορφή άνοιας, καθώς αποτελεί περισσότερο από το μισό όλων των περιπτώσεων άνοιας στους υπερήλικες, ενώ είναι μία από τις κύριες αιτίες θανάτου. Το οικονομικό κόστος της νόσου αυτή τη στιγμή είναι υψηλότερο από το κόστος των καρδιακών παθήσεων και του καρκίνου μαζί. Οποιαδήποτε στρατηγική παρέμβασης λοιπόν με στόχο τη μείωση των κινδύνων εμφάνισης της νόσου ή την επιβράδυνση της εξέλιξης της, θα επηρεάσει σημαντικά τις δαπάνες στον τομέα της υγείας.
Παγκοσμίως περίπου 47 εκατομμύρια άτομα πάσχουν από άνοια, ενώ ο αριθμός αυτός αναμένεται να αγγίξει τα 131 εκατομμύρια έως το 2050. Στη χώρα μας εκτιμάται ότι σήμερα πάσχουν περίπου 200.000 άτομα και ο αριθμός αυτός αναμένεται να ξεπεράσει τις 600.000 έως το 2050.
Τι είναι όμως η άνοια;
Παρότι συχνά η άνοια και η νόσος Alzheimer θεωρούνται συνώνυμα, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Η άνοια δεν αποτελεί μία συγκεκριμένη νοσολογική οντότητα, αλλά ένα σύνολο συμπτωμάτων ή αλλιώς ένα σύνδρομο, συνήθως χρόνιο και επίκτητο, με ποικίλη αιτιολογία, κατά το οποίο παρατηρείται προοδευτική επιδείνωση των γνωστικών λειτουργιών, πέραν της αναμενόμενης λόγω του προχωρημένου της ηλικίας. Σύμφωνα με τα κριτήρια DSM-5 της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, τα οποία δημοσιεύθηκαν το 2013, αρκεί η παρατήρηση διαταραχής σε τουλάχιστον μία από τις παρακάτω γνωστικές λειτουργίες ώστε να τεθεί η διάγνωση:
- ικανότητα προσοχής και συγκέντρωσης
- εκτελεστική ικανότητα
- επικοινωνία, ομιλία και κατανόηση
- ικανότητα μάθησης και μνήμη
- αντίληψη
- κίνηση
- κοινωνική συμπεριφορά
Ο όρος «άνοια» ανήκει στον ευρύτερο επιστημονικό όρο των «νευρογνωσιακών διαταραχών» οι οποίες διακρίνονται σε ήπια, μέτρια και μείζονα διαταραχή.
Μορφές άνοιας
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές άνοιας, αναλόγως της αιτιολογίας. Η νόσος του Alzheimer αποτελεί τη συχνότερη, με το 60-70% των περιπτώσεων άνοιας να ανήκουν σε αυτή. Υπολογίζεται ότι περίπου το 6-8% των ατόμων άνω των 65 ετών εμφανίζει τη νόσο του Alzheimer και τα ποσοστά συνεχώς αυξάνονται. Πρόκειται για μία μορφή άνοιας νευροεκφυλιστικής αιτιολογίας. Η αγγειακή άνοια αποτελεί τη δεύτερη σε συχνότητα μορφή άνοιας και οφείλεται στη μείωση της κυκλοφορίας του αίματος στα αγγεία του εγκεφάλου, συνήθως αποτέλεσμα αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου. Η άνοια με σωμάτια Lewy είναι μία επίσης συχνή μορφή άνοιας που σχετίζεται με τη νόσο Parkinson, καθώς το 30% των ατόμων με Parkinson θα εμφανίσουν τελικά την άνοια αυτή. Η μετωποκροταφική άνοια είναι η τέταρτη σε συχνότητα μορφή άνοιας, επίσης νευροεκφυλιστικής αιτιολογίας όπως και η νόσος Alzheimer, με κύριο χαρακτηριστικό την προσβολή των μετωπιαίων και κροταφικών περιοχών του εγκεφάλου. Η μορφή αυτή συνήθως εμφανίζεται σε νεότερες ηλικίες. Ο διαχωρισμός μεταξύ των διαφορετικών μορφών δεν είναι πάντοτε εύκολος και προφανής, καθώς διαφορετικές μορφές μπορεί να συνυπάρχουν.
Που οφείλεται η άνοια;
Τα παθολογικά αίτια της νόσου παρέμεναν άγνωστα μέχρι το 1907 που για πρώτη φορά περιγράφτηκε/ορίστηκε η άνοια. Αυτή η πάθηση χαρακτηρίζεται από πλήθος νευροπαθολογικών αλλαγών, που περιλαμβάνουν την απώλεια των νευρώνων και των συνάψεων, την ανάπτυξη εξωκυττάριων πλακών από β-αμυλοειδές και αναδιατάξεις στις πρωτεΐνες των κυττάρων.
Κατά τα διερεύνηση της άνοιας θα πρέπει αρχικά να αποκλεισθούν κάποιες αναστρέψιμες αιτίες της άνοιας, όπως είναι ορισμένες λοιμώξεις (HIV/AIDS, σύφιλη), διατροφικές ελλείψεις (ανεπάρκεια βιταμίνης Ε, ανεπάρκεια βιταμίνης Β12, ανεπάρκεια θειαμίνης), η πελλάγρα, ο υποθυρεοειδισμός, μεταβολικές διαταραχές, χρόνιες νόσοι (νεφρική και ηπατική ανεπάρκεια, κακοήθεια), ο υδροκέφαλος και το υποσκληρίδιο αιμάτωμα.
Θεραπεύεται η άνοια;
Στην περίπτωση που η άνοια οφείλεται σε κάποιο από τα προαναφερθέντα αναστρέψιμα αίτια, τότε η άρση του αιτίου πιθανώς θα οδηγήσει στη θεραπεία της άνοιας. Αντίθετα, στην περίπτωση που η άνοια είναι νευροεκφυλιστικής ή αγγειακής αιτιολογίας, η θεραπευτική αγωγή, φαρμακολογική και μη, στοχεύει στην επιβράδυνση της επιδείνωσης των γνωστικών λειτουργιών, στην καλύτερη διαχείριση των συμπτωμάτων, στη βελτίωση των συμπτωμάτων που σχετίζονται με τη συμπεριφορά και την ψυχολογία και στη σταθεροποίηση της νόσου.
Ποιος ο ρόλος της διατροφής στη νόσο Alzheimer;
Παρ’ όλο που η νόσος φαίνεται να έχει γενετικό υπόστρωμα, εντούτοις η όψιμη εμφάνιση της επηρεάζεται από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η διατροφή φαίνεται να είναι ένας από τους παράγοντες που έχουν προστατευτικό ρόλο όσον αφορά την εμφάνιση ή/ και την εξέλιξη της νόσου.
Οξειδωτικό στρες
Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι το οξειδωτικό στρες και η συσσώρευση ελεύθερων ριζών (τηγανιτά τρόφιμα, βιομηχανικά επεξεργασμένες τροφές) εμπλέκονται στην παθοφυσιολογία της νόσου. Επίσης, αρκετές έρευνες έχουν βρει συσχέτιση μεταξύ των γνωστικών ικανοτήτων και τα επίπεδα συγκέντρωσης του φολικού οξέος, βιταμίνης Β12, Β6 και ομοκυστεΐνης στον ορό.
Βιταμίνες Β6, Β12 και φολικό οξύ
Απόδειξη για τη σπουδαιότητα των βιταμινών Β6, Β12 και φολικού οξέος για την εύρυθμη λειτουργία του εγκεφάλου αποτελούν οι έρευνες που δείχνουν νευρολογική και ψυχολογική δυσλειτουργία σε κατάσταση έλλειψης τους. Το επίπεδο αυτών των βιταμινών είναι συχνά χαμηλό στα ηλικιωμένα άτομα και όπως προαναφέρθηκε έχει αποδειχθεί συσχέτιση μεταξύ της απώλειας της γνωστικής ικανότητας ή της νόσου Alzheimer και της ανεπάρκειας βιταμινών Β. Εντούτοις, η φύση της συσχέτισης αυτής δεν είναι ακόμα γνωστή.
Μέταλλα
Επίσης διαταραχές στο μεταβολισμό του ασβεστίου μπορεί να προκαλέσουν αλλαγές της δομής του νευρικού συστήματος. Ο ρόλος του σιδήρου, του μαγνησίου και του ψευδαργύρου φαίνεται να είναι σημαντικός, αλλά δεν έχει ακόμη διερευνηθεί.
Αντιοξειδωτικά
Άλλα μικροθρεπτικά συστατικά έχουν προστατευτικό ρόλο ενάντια στη νόσο Alzheimer μέσω της αντιοξειδωτικής τους δράσης, όπως οι βιταμίνες Α, Ε, C και β-καροτένιο, καθώς επίσης τα φλαβονοειδή. Έρευνες έχουν δείξει ότι άτομα με μειωμένη συγκέντρωση διαφόρων βιταμινών και μετάλλων παρουσίαζαν μειωμένες γνωστικές ικανότητες, ενώ πρόσφατα βρέθηκαν χαμηλά επίπεδα βιταμίνης C σε ασθενείς με Alzheimer. Πολύ καλές πηγές αυτών των συστατικών αποτελούν τα φρούτα, τα λαχανικά και το ελαιόλαδο.
Ω-6 και ω-3 λιπαρά: Ποιος είναι ο ρόλος τους;
Το λινολεϊκό (ω-6) και το α-λινολενικό οξύ (ω-3) είναι απαραίτητα για τη φυσιολογική κυτταρική λειτουργία και είναι πρόδρομες ενώσεις για το σχηματισμό των πολυακόρεστων λιπαρών οξέων (PUFA) μακράς αλυσίδας, όπως το αραχιδονικό (ΑΟ), εικοσαπενταενοϊκό (EPA) και το εικοσιδυοεξαενοϊκό οξύ (DHA), τα οποία επιδρούν στη ρευστότητα των μεμβρανών, στις ενζυμικές δράσεις και στη σύνθεση των εικοσανοειδών. Ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα πλούσιος σε PUFA, όπως το DHA και αλλαγές στη σύνθεση της μεμβράνης του σε αυτά τα οξέα αντανακλούν τις αλλαγές στη διατροφή.
Εξασθένιση της δομικής και λειτουργικής ακεραιότητας του εγκεφαλικού ιστού φαίνεται να σχετίζεται με απώλεια του DHA των κυτταρικών μεμβρανών. Το ΑΟ, επίσης πολύ σημαντικό συστατικό του εγκεφάλου, αποτελεί τον κύριο πρόδρομο για τη σύνθεση των εικοσανοειδών, τα οποία δρουν ως εξωκυτταρικά και εσωκυτταρικά σήματα. Συνέπεια του γήρατος είναι η μείωση των PUFA των κυτταρικών μεμβρανών, που οδηγεί σε γνωστική πτώχευση. Νευροεκφυλιστικές διαταραχές όπως η νόσος του Alzheimer και του Parkinson επίσης παρουσιάζουν απώλεια των PUFA των κυτταρικών μεμβρανών.
Ως εκ τούτου, εικάζεται ότι μια διατροφή ισορροπημένη σε ω-6 και ω-3 λιπαρά οξέα πιθανόν να βοηθήσει στην καθυστέρηση της εκδήλωσης αυτών των ασθενειών ή στη μείωση της προσβολής των εγκεφαλικών λειτουργιών που αυτές προκαλούν. Καλές πηγές σε ω-3 λιπαρά οξέα είναι τα λιπαρά ψάρια, τα θαλασσινά, το λινέλαιο, το σογιέλαιο, οι ξηροί καρποί και οι μαργαρίνες.
Λιπώδης Ιστός, πώς συμβάλλει στην άνοια;
Σε επιδημιολογικές έρευνες που έχουν γίνει, ο λιπώδης ιστός φαίνεται να σχετίζεται με την άνοια και τη νόσο Αλτσχάϊμερ. Το υπερβάλλον βάρος και η παχυσαρκία, τα οποία μπορούν να υπολογιστούν μέσω του BMI και μέσω της περιφέρειας μέσης, κυρίως στη μέση ηλικία αλλά και αργότερα, πιθανότατα ν’ αυξάνουν τον κίνδυνο για άνοια και νόσο Αλτσχάϊμερ. Ο ρόλος του λιπώδους ιστού, σε σχέση με τον εκφυλισμό της γνωστικής λειτουργίας και την εμφάνιση της άνοιας, δεν είναι ακόμη απόλυτα κατανοητός. Βιολογικοί μηχανισμοί του λιπώδους ιστού πιθανότατα να συμμετέχουν στη γήρανση των εγκεφαλικών κυττάρων και σχετίζονται με δράσεις του περιφερικού και κεντρικού μεταβολισμού. Υπάρχουν διάφορες υποθέσεις που συσχετίζουν τον λιπώδη ιστό με τα περιφερειακά και τα εγκεφαλικά αγγεία, με την επίδραση των ορμονών του λιπώδους ιστού (αντιποκίνες), όπως η λεπτίνη και η αντιπονεκτίνη, καθώς και των ορμονών που σχετίζονται με τον λιπώδη ιστό, όπως η γκρελίνη.
Επίσης, υπάρχουν δεδομένα που συσχετίζουν τον λιπώδη ιστό με περιοχές του εγκεφάλου που συμβάλλουν στη νευρογνωστική λειτουργία. Ο μεταβολισμός του οργανισμού (πρόσληψη ενέργειας) προκαλεί συνεχώς αλλαγές στη μορφολογία του λιπώδους ιστού, γεγονός που πιθανότατα να συνδέεται με τον εκφυλισμό των εγκεφαλικών κυττάρων, σε συνδυασμό με την γενετική ευαισθησία και την ταυτοποίηση από τα γονίδια. Ο λιπώδης ιστός συμμετέχει σε πολλές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού και οι μεταβολικές μεταπτώσεις του κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη γήρανση των εγκεφαλικών κυττάρων και κατά συνέπεια στην άνοια.
Άνοια και απώλεια βάρους
Η απώλεια βάρους, από την άλλη πλευρά, είναι κλινικό χαρακτηριστικό της άνοιας. Είναι ήδη παρούσα πριν τη διάγνωση της νόσου και επιδεινώνεται με την πρόοδό της. Οι μηχανισμοί που οδηγούν στην απώλεια βάρους είναι πολύπλοκοι και όχι πλήρως κατανοητοί. Περιλαμβάνουν την ατροφία περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με την όρεξη και τη διατροφική συμπεριφορά, φλεγμονώδεις διεργασίες αλλά και γενετικούς παράγοντες. Επιπροσθέτως, τα ίδια τα συμπτώματα της άνοιας συνεισφέρουν στη μειωμένη διατροφική πρόσληψη του ανοϊκού ασθενούς. Στα αρχικά στάδια της νόσου, ο ασθενής δυσκολεύεται με την αγορά και την προετοιμασία του γεύματός του, δεν θυμάται εάν έφαγε ή όχι, ή ακόμη χάνει την ικανότητα να φάει μόνος του. Καθώς η νόσος προχωρά, ο ασθενής μπορεί να μην αναγνωρίζει το φαγητό και τι πρέπει να κάνει με αυτό ή με τα αντικείμενα που βρίσκονται μπροστά του (πιρούνι, κουτάλι, πιάτο), ενώ εμφανίζονται προβλήματα συμπεριφοράς. Επιπλέον μπορεί να εμφανισθεί δυσφαγία.
Σε πολλές μελέτες έχει βρεθεί θετική συσχέτιση μεταξύ της απώλειας βάρους και του χαμηλού σωματικού βάρους με τη βαρύτητα της άνοιας, την πρόοδό της και την έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών. Επομένως η μειωμένη διατροφική πρόσληψη και το χαμηλό σωματικό βάρος μπορούν να οδηγήσουν σε ένα φαύλο κύκλο της άνοιας, όπου η απώλεια βάρους επιδεινώνει τα συμπτώματα της άνοιας, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν σε επιπλέον απώλεια βάρους. Εκτός αυτού, το χαμηλό σωματικό βάρος στους ανοϊκούς ασθενείς έχει συσχετισθεί με μεγαλύτερη θνησιμότητα και θνητότητα.
Συμπερασματικά
Είναι σαφές από τα παραπάνω ότι ο ρόλος της διατροφής στην παθογένεια της νόσου αποτελεί πεδίο περαιτέρω έρευνας. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διατροφή στη μεγάλη ηλικία είναι σημαντική για την κάλυψη των ποιοτικών και ποσοτικών αναγκών των ατόμων αυτών, προάγοντας την καλή διατήρηση των λειτουργιών του οργανισμού.
