Η έννοια της επιθετικότητας μπορεί να οριστεί ως η συμπεριφορά που προκαλεί βλάβη, το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς αυτής ή ακόμη και η πρόθεση του επιτιθέμενου.
Σύμφωνα με τον Bandura (1973) επιθετικότητα είναι η συμπεριφορά που έχει ως αποτέλεσμα τον τραυματισμό ή την καταστροφή προσωπικής περιουσίας.
Η έρευνα έχει καταλήξει στο συμπέρασμα πως υπάρχουν διαφορετικοί τύποι επιθετικότητας:
- λειτουργική επιθετικότητα: είναι λογική και μπορεί να υπολογιστεί – χρησιμοποιείται από κάποιο άτομο με σκοπό να αυξήσει τα προσωπικά του οφέλη.
- συναισθηματική επιθετικότητα: είναι αντιδραστική και αυθόρμητη – κατευθύνεται από συναίσθημα (θυμό) και συχνά η λογική ανάλυση κόστους-κέρδους είναι απούσα.
Γιατί μελετάμε την επιθετικότητα;
- κατά τη διάρκεια των 5600 ετών ιστορίας του ανθρώπινου είδους, έχουν γίνει πάνω από 14400 πόλεμοι
- σε μια συνηθισμένη ημέρα γίνονται περίπου 95.000 εγκλήματα και περίπου 50 άνθρωποι δολοφονούνται.
- οι άνθρωποι είναι από τα λίγα είδη πάνω στη γη, όπου συστηματικά σκοτώνουν μέλη του ίδιου είδους
- αποτελεί σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα.
Γιατί οι άνθρωποι είναι επιθετικοί;
Σύμφωνα με τη ψυχοβιολογία, η βία και η επιθετικότητα είναι μέσα στην ανθρώπινη φύση – είναι έμφυτες και ενστικτώδεις. Ο Freud (1930) μίλησε για το ένστικτο του Θανάτου: την καταστρεπτική δύναμη που χτίζεται μέσα μας και εκτονώνεται με τη βία κατά του άλλου ή κατά του ίδιου του εαυτού. Ο Lorenz (1966) υιοθέτησε τη Δαρβινική θεωρία της εξέλιξης και την αρχή της επιβίωσης: υποστήριξε πως το «fighting instinct” είναι εξελικτικό και απαραίτητο για την ανθρώπινη επιβίωση.
Οι θεωρίες που βασίζονται μόνο στο ένστικτο είναι υπερ-απλουστευμένες. Πρόσφατα εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστήριξαν πως πολλές ανθρώπινες συμπεριφορές προκαλούνται από ψυχολογικούς μηχανισμούς. Η έρευνα σε διαφυλικές διαφορές έδειξε πως οι γυναίκες είναι περισσότερο πιθανό σε σχέση με τους άνδρες να χρησιμοποιήσουν λεκτική βία ενώ οι άνδρες είναι περισσότερο πιθανό να κυριαρχούν σωματικά ή να είναι περισσότερο επιθετικοί σωματικά εναντίον άλλων ανδρών.
Στο αντίποδα συναντούμε τις συμπεριφοριστικές προσεγγίσεις οι οποίες υποστηρίζουν πως η επιθετικότητα όπως και κάθε συμπεριφορά μαθαίνεται μέσα από ενισχύσεις. Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης του Bandura (1977) υποστηρίζει πως οποιαδήποτε κοινωνική συμπεριφορά μαθαίνεται μέσω:
- άμεσης εμπειρίας μέσω της οποίας το άτομο άμεσα ανταμοίβεται για τη συμπεριφορά, και
- έμμεσης εμπειρίας όπου το άτομο μαθαίνει μέσα από την υποκατάσταση. Οι «σημαντικοί» άλλοι αποτελούν μοντέλα συμπεριφοράς και το άτομο μαθαίνει μέσω της μίμησης αυτών των μοντέλων.
Ο Bandura πραγματοποίησε μια σειρά ερευνών με μικρά παιδιά που έβλεπαν ένα ενήλικα να βιοπραγεί σε μια κούκλα. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η επιθετική συμπεριφορά μπορεί να μαθευτεί άμεσα αλλά και έμμεσα: αφού μαθευτεί μπορεί να γενικευτεί σε άλλα πλαίσια και χρονικές περιόδους. Πράγματι, η έκθεση των παιδιών σε βίαια τηλεοπτικά προγράμματα βρέθηκε να αυξάνει την επιθετικότητα ειδικά των αγοριών. Σαν αντίλογος στο τελευταίο η άποψη που υποστηρίζει πως η έκθεση σε βίαιες πράξεις στην τηλεόραση μπορεί να μειώσει την επιθετικότητα μέσω του μηχανισμού της κάθαρσης. Ενώ άνδρες και γυναίκες αντιδρούν διαφορετικά όταν παρακολουθούν βίαια γεγονότα.
Υπάρχει «επιθετική προσωπικότητα»;
- Το χαρακτηριστικό προσωπικότητας «ναρκισσισμός» φαίνεται να συνδέεται σε συγκεκριμένες μορφές επιθετικότητας.
- Επιπλέον, ο τύπος Α προσωπικότητας (τάση για επίτευξη, ανυπομονησία, ανταγωνιστικότητα, εχθρότητα) βρέθηκε να συνδέεται με μεγαλύτερη επιθετικότητα σε ανταγωνιστικά έργα, με μεγαλύτερη επιθετικότητα στην κακοποίηση ανηλίκων και σε περισσότερες συγκρούσεις με συνεργάτες στον εργασιακό χώρο.
- Μερικοί άνθρωποι απλά υιοθετούν ένα εχθρικό στυλ απόδοσης αιτίων συμπεριφοράς, όταν τείνουν να αποδίδουν τις εχθρικές προθέσεις τους στους άλλους.
- Τέλος, το σύνδρομο της αντικοινωνικής προσωπικότητας, περιγράφει το άτομο με έλλειψη ενδιαφέροντος για τα συναισθήματα των άλλων, την επίμονη άρνηση των κοινωνικών κανόνων, την πολύ μικρή ανοχή στην απογοήτευση και την προδιάθεση να κατηγορεί τους άλλους για τη συμπεριφορά που το φέρνει σε σύγκρουση με την κοινωνία.
Υπάρχουν συνθήκες που ευνοούν την επιθετικότητα;
Περιβαλλοντικές συνθήκες μπορούν να αυξήσουν την τάση των ανθρώπων να επιτεθούν, όπως η παρουσία σε μεγάλο πλήθος (ειδικά σε συνδυασμό με αλκοόλ) και η υψηλή θερμοκρασία.
Ο ρόλος της απογοήτευσης
Σύμφωνα με τους Dollard et al (1939) η απογοήτευση μπορεί να αυξήσει την τάση για επιθετικότητα. Ακόμη και η υποκειμενική εμπειρία της απογοήτευσης μπορεί να οδηγήσει σε επιθετικότητα: η αντίληψη της στέρησης σε σχέση με προηγούμενα κεκτημένα, ή η απομόνωση της ομάδας του ατόμου σε σχέση με άλλες ομάδες, μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορά ανατροπής της τρέχουσας κατάστασης.
Εν κατακλείδι, με βάση τα ερευνητικά δεδομένα, η επιθετικότητα φαίνεται πως είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού εσωτερικών και εξωτερικών συνθηκών. Όπως κάθε συμπεριφορά μπορεί να ερμηνευτεί από διάφορες προσεγγίσεις, με αφετηρία την μοναδικότητα της στιγμής και της συμπεριφοράς.
