Βρισκόμαστε σήμερα σε μία πρωτόγνωρη για την Ελληνική ιστορία κρίση. Που ξεκινάει από τα δημόσια οικονομικά αλλά ακουμπάει προφανώς κάθε διάσταση της ζωής μας. Η έκπληξη όλων μας είναι μεγάλη.
Είχαμε συνηθίσει σε μία σχετικά σταθερή οικονομική κατάσταση τα τελευταία 15 χρόνια, αλλά και μία γενική κατεύθυνση «ανάπτυξης» και οικονομικής μεγέθυνσης τα τελευταία 60 χρόνια. Οι αλλαγές που συμβαίνουν και θα συμβούν ακουμπούν προφανώς και τη διατροφή μας, αν μη τι άλλο μέσω του οικογενειακού προϋπολογισμού και των καταναλωτικών επιλογών.
Η έκπληξή μας πηγάζει απ’ τη συνήθεια. Απ’ την ασυμβατότητα των όσων συμβαίνουν στον κόσμο, με την εικόνα που είχαμε γι’ αυτόν. Τώρα χρειάζεται πρώτα απ’ όλα να καταλάβουμε, ν’ αντιληφθούμε τι πραγματικά γίνεται γύρω μας και που θα πάμε. Σ’ αυτό βοηθάει οπωσδήποτε η ιστορία. Μα ίσως βοηθήσει και η φύση.
Αυτά που συμβαίνουν στην οικονομία –και όχι μόνο την Ελληνική- μοιάζουν πολύ με όσα συμβαίνουν φυσιολογικά στα οικοσυστήματα. Τέτοιου είδους παραλληλισμοί και μεταφορές μπορεί να φαίνονται αυθαίρετοι. Όμως διερευνώνται εδώ και δεκαετίες σε οικονομικά επιστημονικά περιοδικά. Γιατί η οικονομία είναι –σε τελική ανάλυση– ο τρόπος που το ζώο άνθρωπος χειρίζεται τους πόρους του.
Και δεν μπορούν να μπουν ταμπού ή στεγανά στην αγωνία για κατανόηση του κόσμου μας. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν είχε πει πως «αυτό που πρέπει να κάνει [ο θεωρητικός προκειμένου να θέσει τις βασικές “αρχές” κάθε θεωρίας] προσιδιάζει στο να ανακαλύψει στη φύση κάποιες ξεκάθαρα διατυπωμένες γενικές αρχές, που αντανακλούν σαφή γενικά χαρακτηριστικά των πειραματικά προσδιορισμένων γεγονότων». Ας δούμε λοιπόν τι λένε κάποιοι επιστήμονες για το πώς δουλεύει η φύση.
Σε αντίθεση με τις ιδέες πολλών από εμάς, τα οικοσυστήματα (τα δάση, οι θάλασσες, οι κήποι και οι αγροί μας, οι εκτροφές των ζώων) δεν είναι σταθερά και ελεγχόμενα συστήματα. Αυτό που κάποιες φορές φαίνεται σαν σταθερότητα της φύσης, έχει σχέση με το ότι ο κύκλος της ανθρώπινης ζωής είναι χρονικά μικρότερος από ορισμένους φυσικούς κύκλους.
Αντίθετα, στα οικοσυστήματα που διαχειριζόμαστε ενεργά, προσπαθούμε να ελέγξουμε κάποιους κύκλους που είναι χρονικά πολύ μικρότεροι από την ανθρώπινη ζωή. Η σταθερότητα που επιτυγχάνουμε είναι προσωρινή. Κι επιτυγχάνεται μόνο αν βάλουμε ενέργεια κάθε μορφής (π.χ. χρόνου, εργασίας, γνώσης) στην προσπάθειά μας να κρατήσουμε κάποια βασικά στοιχεία σταθερά.
Όμως η φύση είναι ζωή, είναι «γίγνεσθαι». Ενέχει ταυτόχρονα διάφορους κύκλους μικρότερης ή μεγαλύτερης διάρκειας. Κι εκεί που εμείς προσέχουμε όσα επιθυμούμε να μείνουν σταθερά, κάποιοι φυσικοί κύκλοι φτάνουν αργά-αργά στα όριά τους. Η κατάρρευση τότε είναι κοντά, είναι απότομη και προκαλεί έκπληξη. Και όσο πιο πολύπλοκο το οικοσύστημα, τόσο μεγαλύτερη η έκπληξη.
Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα στα οικοσυστήματα που προσπαθούμε να ελέγξουμε. Ένα παράδειγμα είναι αυτό που γίνεται σε κάποια βοσκοτόπια στις ημίξηρες σαβάνες. Στα οποία, μία αρχική προσθήκη νερού και κοπριάς προκαλεί μια υπερανάπτυξη των ετήσιων αγριόχορτων. Η βόσκηση σε αυτά τα οικοσυστήματα συνιστά μία πίεση επιλογής μεταξύ των ειδών που προϋπήρχαν.
Πίεση που μειώνει την ετήσια τρυφερή «πρασινάδα» επειδή προτιμά να την καταναλώνει, αφήνοντας πιο ανέπαφους τους λιγότερο παραγωγικούς σε χλόη ξυλώδεις θάμνους. Αν αυτή η πίεση συνεχιστεί για αρκετά χρόνια, τελικά επικρατούν οι θάμνοι. Το οικοσύστημα δεν προσφέρει πια επαρκή τροφή για τα ζώα, παρά μόνο εφόσον υπάρχουν αρκετές βροχές. Και τότε μια χρονιά ξηρασίας αρκεί για να υπάρξει καταστροφή.
Οι αναλογίες με την οικονομία μας είναι προφανείς. Όμως, τo παράδειγμα αυτό δε μας δίνει μια συνολική εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο ζουν, πεθαίνουν κι αναδιοργανώνονται τα οικοσυστήματα, δηλαδή τη γενική κυκλική λειτουργία τους σε βάθος χρόνου. Σύμφωνα με μία επικρατούσα θεωρία, τα οικοσυστήματα λειτουργούν βάσει ενός παλμικού σχήματος που περιλαμβάνει τέσσερα στάδια. Το καθένα από αυτά αντικατοπτρίζεται και εξαρτάται από διαφορετικές οργανωτικές αλλαγές που γίνονται μέσα στο οικοσύστημα, δηλαδή αλλαγές στα είδη και στις σχέσεις μεταξύ των ειδών:
- Αύξηση (ή Εκμετάλλευση ή Δικτυακή αύξηση). Είναι μία αργή, προβλέψιμη διαδικασία. Οργανωτικά αφορά κυρίως τον τρόπο με τον οποίο το οικοσύστημα αξιοποιεί τους πόρους που διαθέτει (ενέργεια, θρεπτικά στοιχεία, κλπ).
Ξεκινάει από μικρή συνεκτικότητα (μικρός αριθμός σχέσεων, συναλλαγών και πολυπλοκότητας των ειδών) και οδεύει προς μία αύξησή της (πολλαπλασιασμός δικτύων, αύξηση του μεγέθους των δομών, διατήρηση των πόρων εντός των ορίων του συστήματος για μεγαλύτερο χρόνο). Στη διαδικασία αυτή, κυριαρχούν τα είδη που πρωτοπορούν και που εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες. - Συντήρηση (ή Πληροφοριακή αύξηση). Αυτό είναι το «άριστο» στάδιο για τις δεδομένες συνθήκες. Σε αυτό αυξάνεται η γενετική πολυπλοκότητα και κυριαρχούν ογκωδέστερα φυτά και ζώα με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής (δηλαδή αυξάνεται η ποσότητα γενετικής πληροφορίας).
Η οργάνωση, η συνεκτικότητα και οι αποθηκευμένοι πόροι (βιομάζα) είναι στο μέγιστο δυνατό σημείο. Πάνω από το 50% των ειδών είναι παράσιτα που συμμετέχουν στην ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων. Όμως σχεδόν όλα τα θρεπτικά στοιχεία περιλαμβάνονται σε οργανική ουσία και το σύστημα είναι «κλειδωμένο» στη συγκεκριμένη διαμόρφωση.
Οι «καινοτομίες» δε βρίσκουν χώρο να αναπτυχθούν. Σε αυτό το στάδιο το οικοσύστημα είναι ενεργειακά αποτελεσματικότατο, αφού σπαταλάει («προσφέρει») τη μικρότερη δυνατή ποσότητα πόρων και ενέργειας προς το ευρύτερο περιβάλλον του. Δεν μπορεί όμως να αυξηθεί περισσότερο, παρά μόνο εάν γίνουν διαθέσιμα από έξω περισσότερα υλικά και ενέργεια.
Δηλαδή, φαίνεται ότι τα οικοσυστήματα «στοχεύουν» βασικά στην ελαχιστοποίηση των απωλειών διαθέσιμης ενέργειας και πόρων. «Επιδιώκουν» μια κατάσταση όπου η βιομάζα τους αυξάνεται με μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτήν με την οποία αυξάνονται οι απώλειες πόρων προς το περιβάλλον (π.χ. με την αναπνοή).
Το «άριστο» στάδιο μπορεί να διατηρηθεί για αρκετό χρόνο. Αλλά είναι εύθραυστο, εξαρτάται απόλυτα από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Αργά ή γρήγορα θα προκύψει μία ισχυρή διαταραχή (όπως π.χ. μία έντονη ξηρασία ή μια φωτιά) που οδηγεί στο επόμενο στάδιο. - Απελευθέρωση (ή «Δημιουργική Καταστροφή»). Αυτή η διαδικασία είναι γρήγορη και, αν είναι ανεξέλεγκτη, είναι απρόβλεπτη. Οι διαθέσιμοι πόροι απελευθερώνονται (ενέργεια, θρεπτικά στοιχεία, κλπ), οι υφιστάμενες δομές καταστρέφονται, η συνεκτικότητα και η οργάνωση μειώνεται.
Η φάση αυτή μπορεί να είναι «δημιουργική» αν είναι ελεγχόμενη και περιορισμένη (όπως είναι για παράδειγμα στα φυλλοβόλα δάση λόγω της έλευσης του χειμώνα), με την έννοια ότι προσφέρονται νέες ευκαιρίες –αλλά όχι βεβαιότητα– για περαιτέρω αύξηση του οικοσυστήματος. Παρά τις έντονες μεταβολές, η προσαρμοστικότητα (“resilience”) του συστήματος είναι τώρα πιο υψηλή σε σχέση με πριν. - Αναδιοργάνωση (ή Κινητοποίηση ή Ανανέωση ή Διαρθρωτική αύξηση). Κατά το επίσης γρήγορο στάδιο αυτό, αυξάνεται η βιομάζα σαν αποτέλεσμα αύξησης της ποσότητας, του αριθμού και του μεγέθους των ειδών του οικοσυστήματος.
Όμως η συνεκτικότητα και η οργάνωση συνεχίζουν να είναι μειωμένες. Η αναπτυσσόμενη βιομάζα κάνει δυνατή τη σύλληψη και αξιοποίηση όλο και περισσότερων πόρων (ενέργειας, θρεπικών στοιχείων). Όμως ταυτόχρονα χρειάζεται να καταναλώνει όλο και περισσότερους πόρους προκειμένου να συντηρηθεί. Ενεργειακά, είναι ένα «σπάταλο» στάδιο για το οικοσύστημα.
Κι είναι ένα στάδιο αβέβαιο στη φύση, γιατί κανείς δεν εγγυάται ότι το νέο οικοσύστημα (π.χ. μετά από φωτιά) θα είναι το ίδιο με το παλιό, ότι δεν θα εισβάλλουν για παράδειγμα ξένα είδη, πιο ανθεκτικά και επεκτατικά απ’ τα αυτόχθονα.
Είναι σαφές πως αυτά που είναι «ωφέλιμα» για τα οικοσυστήματα, δεν είναι πάντα αυτά που επιθυμεί ο άνθρωπος. Αυτό που για ένα οικοσύστημα είναι «σπατάλη», είναι συχνά αυτό που ο άνθρωπος θέλει να συγκομίσει. Για ένα δέντρο ελιάς, η φυσιολογική τάση είναι να φτιάχνει αναλογικά περισσότερο ξύλο και ρίζες απ’ ότι φύλλα και καρπούς, γιατί αυτό είναι «αποδοτικότερο» στη δική του διαχείριση των πόρων. Για μας ισχύει το αντίθετο.
Αυτή είναι και η ουσία της γεωργίας – κτηνοτροφίας, ως μέθοδοι διαχείρισης της φύσης. Τα αγρο-οικοσυστήματα βρίσκονται τεχνητά πάντα στα δύο τελευταία (που χρονικά είναι τα πρώτα) στάδια ανάπτυξης. Κι όσο επιθυμούμε να συγκομίζουμε ή να εκτρέφουμε ζωντανά στη νιότη της ανάπτυξής τους κι αδιάφοροι για τον ρόλο τους στα οικοσυστήματα, η γεωργία θα είναι πιο σπάταλη από τη φύση και σε συνολική ενέργεια και σε φυσικούς πόρους.
Κι όσο επιθυμούμε να αλλάζουμε την αναλογία προϊόντων προς όφελός μας, τόσο πιο σπάταλη θα είναι η γεωργία. Αυτό εξηγεί γιατί η παραδοσιακή καλλιέργεια καλαμποκιού στο Μεξικό καταφέρνει να παράγει μόνο 95 κιλά καρπό ανά στρέμμα (καταναλώνοντας 0,18 MJ ενέργειας ανά κιλό προϊόντος), ενώ η σύγχρονη καλλιέργεια στις ΗΠΑ παράγει 508 κιλά/στρέμμα αλλά χρειάζεται 33 φορές περισσότερη ενέργεια για να το καταφέρει (5,91 MJ/κιλό προϊόντος).
Για να επιστρέψουμε στα της κοινωνίας κι οικονομίας μας, ίσως να είδατε απ’ όλα τα παραπάνω τις προφανείς αναλογίες. Βέβαια η χώρα μας –καμία χώρα– δεν είναι ένα σύστημα απομονωμένο. Μοιάζουν –ακόμα– οι χώρες πιο πολύ με χωράφια παρά με δάση. Και η δική μας δεχόταν πάντα έξωθεν πιέσεις όπως αυτές των βοσκοτόπων στις σαβάνες.
Έχει αυτό τ’ αρνητικά του αποτελέσματα, γιατί χαθήκαν γνώσεις, είδη ανθρώπων, νοοτροπίες και δομές που τώρα είναι απαραίτητες. Αλλά τα παραπάνω σκιαγραφούν και μια ελπίδα. Γιατί τώρα ξεκινάει μια περίοδος όπου κυριαρχεί η προσαρμογή.
Για τη γεωργία – κτηνοτροφία και για τα τρόφιμα, ήδη διαφαίνεται παντού μια τάση για βελτίωση. Με τη δικτύωση καλών παραγωγών, το συνεταιρισμό τους, σε άλλες βάσεις τώρα πια. Με το μεράκι και την αγάπη γι’ αυτό που κάνουν. Με έμφαση στην αύξηση της ποικιλίας των προϊόντων και τη μείωση των αποστάσεων με τον «καταναλωτή», την ανάπτυξη τοπικών εφοδιαστικών αλυσίδων για να μειωθεί και το κόστος των μεσαζόντων. Μα, κυρίως, με την επένδυση, αντί χρημάτων, στη δουλειά και στη γνώση. Γιατί στις ανθρώπινες κοινωνίες, αν υπάρχει ένας πόρος που δύσκολα καταστρέφεται, είναι ο άνθρωπος.
- Αυτά που συμβαίνουν στην οικονομία –και όχι μόνο την Ελληνική- μοιάζουν πολύ με όσα συμβαίνουν φυσιολογικά στα οικοσυστήματα. Τέτοιου είδους παραλληλισμοί και μεταφορές μπορεί να φαίνονται αυθαίρετοι. Όμως η οικονομία είναι –σε τελική ανάλυση– ο τρόπος που το ζώο άνθρωπος χειρίζεται τους πόρους του.
- Η φύση είναι ζωή, είναι «γίγνεσθαι». Ενέχει ταυτόχρονα διάφορους κύκλους μικρότερης ή μεγαλύτερης διάρκειας. Η σταθερότητά τους είναι προσωρινή.
- Φαίνεται ότι τα οικοσυστήματα «στοχεύουν» βασικά στην ελαχιστοποίηση των απωλειών διαθέσιμης ενέργειας και πόρων. Το «άριστο» στάδιό τους μπορεί να διατηρηθεί για αρκετό χρόνο. Αλλά είναι εύθραυστο, εξαρτάται απόλυτα από τις συνθήκες του περιβάλλοντος.
- Η χώρα μας –καμία χώρα– δεν είναι ένα σύστημα απομονωμένο. Μοιάζουν –ακόμα– οι χώρες πιο πολύ με χωράφια παρά με δάση.
